Ospa prawdziwa jest wirusową chorobą zakaźną o ostrym przebiegu. Jest wywoływana przez jedną z dwóch odmian wirusa ospy prawdziwej : variola minor lub variola maior. Okres inkubacji trwa od 7 do 17 dni, najczęściej 13 dni. Chorobę cechuje śmiertelność u osób szczepionych około 3%, a u nieszczepionych średnio 30% . Ostatni przypadek ospy prawdziwej miał miejsce w 1978, a choroba ta została uznana za eradykowaną w 1980.
Ospę prawdziwą dzieli się na 2 typy:
ospę małą oraz ospę wielką. Różnicowanie to opierało się na śmiertelności w czasie epidemii. Obecnie w tym celu można wykorzystać metody wirusologiczne. Na świecie dominowała postać łagodna. Odmiana ospy zlewającej się występuje w od 2 do 5% wszystkich przypadków, a śmiertelność wynosi tu około 66% u chorych szczepionych i 95% u chorych nieszczepionych; odmiana ospy krwotocznej albo czarnej występuje w ok. 3% wszystkich przypadków, ma przebieg jeszcze cięższy niż odmiana zlewająca się i kończy się z reguły zgonem, podobnie jak jeszcze rzadsza odmiana nazywana ospową plamicą krwotoczną, w której zgon następuje niezwykle szybko, jeszcze przed wystąpieniem wysypki.
Ospę prawdziwą wywołuje duży dsDNA-wirus z rodziny Poxviridae, rodzaju Orthopoxvirus – wirus ospy prawdziwej Variola virus. W obrębie rodziny występuje mała różnorodność antygenowa. Nie jest on blisko spokrewniony z wirusem ospy wietrznej.
Rezerwuarem zarazków jest człowiek. Pacjent od momentu wystąpienia gorączki jest zakaźny. Do zakażenia dochodzi różnymi drogami, największe znaczenie ma jednak droga powietrzna kropelkowa. Bezpośredni kontakt ze zmianami na skórze chorego, wydzieliną z pęcherzyków, bielizną pościelową i osobistą, sprzętem medycznym itd. niesie za sobą ryzyko zakażenia. Nauce nie są znane nie będące ludźmi wektory, mogące przenosić wirusa. Największa zapadalność obserwowana była zimą i wiosną z racji wrażliwości aerozolu wirionów w środowisku zewnętrznym na wyższą temperaturę i dużą wilgotność.
Po zakażeniu wirusy wędrują do pobliskich węzłów limfatycznych, gdzie po około 4 dniach zakażenie rozszerza się na pozostałe węzły chłonne oraz śledzionę i szpik kostny. Po około 9 dniach od momentu zakażenia pojawiają się początkowe objawy nieswoiste: głównie gorączka, osłabienie i uczucie rozbicia. Wirusy zakażają komórki drobnych naczyń krwionośnych skóry i błon śluzowych. Wtedy do objawów zaliczyć należy także złe samopoczucie, dreszcze, wymioty, ból głowy i pleców. Następnie, po upływie 2–3 dni pojawia się w jednym "rzucie" charakterystyczna plamkowo-grudkowa wysypka, z czasem przechodząca w pęcherzykową przede wszystkim na twarzy i kończynach. Poprzedzają ją zmiany o podobnym charakterze umiejscowione w błonie śluzowej początkowego fragmentu układu trawiennego. Po następnych 10 dniach pęcherzyki przeradzają się w strupy, które samoistnie odpadają, pozostawiając niezbyt ładne blizny.
Powikłania w ospie prawdziwej są stosunkowo rzadkie. Do śmierci dochodzi zwykle u osób, które nie są szczepione, w drugim tygodniu od momentu zainfekowania.
Postać mała i wielka przebiegają w niemal 90% w sposób typowy, co w okresie przed eradykacją ułatwiało ich poprawne rozpoznanie. Do potwierdzenia rozpoznania wykonywało się hodowle na zarodkach kurzych, obserwację mikroskopową płynu surowiczego z krost. Obecnie rozpoznanie nie należy do najłatwiejszych. Potencjalnie wykorzystać można hodowle na żywych komórkach lub oznaczanie przeciwciał. Z racji dużej zakaźności tego typu zadania wykonują tylko laboratoria o wysokiej klasie bezpieczeństwa.
Szczepionkę wynleziono w 1796 roku przez brytyjskiego lekarza Edwarda Jennera. Była to jedyna szczepionka, w której podawano żywe, wirulentne wirusy, lecz nie były to wirusy ospy prawdziwej, ale wirusy krowianki, która u ludzi wywołuje niewielkie objawy. Szczepionka była podawana metodą skaryfikacji: piętnaście razy, poprzez szybkie nakłuwanie skóry skaryfikatorem lub igłą uprzednio zanurzonymi w szczepionce. Rankę poszczepienną zaklejało się gazikiem, aby nie dopuścić do zakażenia pozostałych części ciała. Między 4 a 14 dniem po szczepieniu w jego miejscu pojawiały się zmiany w postaci grudek, pęcherzyków i białawych, wklęsłych krost (w tej kolejności). Zazwyczaj okres ten przebiegał z gorączką, która rzadko osiągała 39°C i więcej oraz powiększeniem regionalnych węzłów chłonnych. Z czasem linia wirusów używana do szczepień zaczęła się wskutek izolacji nieco różnić od dzikiego szczepu CPXV i zaczęto ją oznaczać jako VACV.
Szczepienia przeciw ospie prawdziwej nie znajdują się w kalendarzu szczepień obowiązkowych od 1980. W Szwajcarii znajdują się zapasy szczepionek, lecz ich skuteczność po tak długim czasie jest wątpliwa. Osoby, które były szczepione 25 lub więcej lat temu, mają obecnie znikomą odporność.
W Stanach Zjednoczonych po zamachachu bronią biologiczną w 2001 roku opracowano na drodze inżynierii genetycznej nowy typ szczepionek przeciw ospie.
